Minijaciura Radziviłaŭskaha letapisu: svaty naŭharodskaha kniazia Uładzimira ŭ Rahvałoda (źleva); Rahvałod hutaryć z Rahniedaj, jakaja admoviłasia vyjści zamuž za Uładzimira (sprava). Fota: Wikimedia Commons
Aleh Łatyšonak ličyć, što historyja Połackaj dziaržavy niedastatkova vyvučanaja i asensavanaja. Heta jon tłumačyć małoj kolkaściu daśledčykaŭ, jakija zajmajucca raskopkami, što źviazana ź vialikimi vydatkami na archieałahičnyja daśledavańni.
«Połackaje kniastva ŭvajšło ŭ histaryčnuju śviadomaść biełarusaŭ. Ale jaho nielha paraŭnać ź Vialikim Kniastvam Litoŭskim. A heta čatyrysta hadoŭ vielmi cikavaj i składanaj historyi», — adznačaje historyk.
Łatyšonak stavić pad sumnieńnie isnavańnie plemieni kryvičoŭ. Na jaho dumku, jano mahło isnavać tolki va ŭjaŭleńniach paźniejšych historykaŭ. «My nie majem nijakich raniejšych histaryčnych krynic i nie viedajem, kim siabie bačyli žychary staražytnaj Połackaj dziaržavy», — kaža jon.
Što takoje Staražytnaja Ruś i chto stvaryŭ Połackaje kniastva
U jaho pierakanańni Ruś — heta kampanija kupcoŭ-vajaŭnikoŭ, jakaja zavajavała krainu.
«My musim razumieć, što była ruskaja dynastyja. Tut niama nijakich sumnievaŭ. Rod, jaki vioŭ svaju historyju ad Ruryka (u čym ja vielmi sumniavajusia) ci ad Ihara (što bolš imavierna), byŭ Ruśsiu. Usia ahramadnaja dziaržava, jakaja tady ŭźnikła, była dynastyčnym utvareńniem. Ruskimi byli ŭsie, chto naležaŭ da hetaj dynastyi. Paźniej heta pašyryłasia razam z chryščeńniem, kali pravasłaŭje stała «ruskaj vieraj», bo jano pryjšło ŭ čas hetaj dynastyi», —
vykazvaje svaju dumku Łatyšonak.
Inšaje pytańnie — chto takija pałačanie, chto stvaryŭ Połackaje kniastva. Historyk zhadvaje, što jość paniaćcie dadziaržaŭnych utvareńniaŭ, jakija trymalisia na aŭtarytecie pravadyra. Ale nieviadoma, chto byŭ hety pravadyr, z kim jon zmahaŭsia za Połack.
«Vikinhi chvalilisia, što ŭziali Połack. Heta jość u Gesta Normannorum («Dziejach narmanaŭ». — Red.). Hetyja Gesta napaŭlehiendarnyja, ale nie bolš za «Apovieść minułych hadoŭ» i ŭsie tak zvanyja «ruskija letapisy». Toje, što tam jość, my ŭsprymajem jak histaryčnuju praŭdu», — adznačaje historyk.
Aleh Łatyšonak źviartaje ŭvahu na toje, što treba pamiatać, što navat Rahvałod i Rahnieda — lehiendarnyja asoby. Pra ich niama nijakaj zhadki ni ŭ jakich dakumientach. Nieviadoma, adkul jany źjavilisia i kim byli. Možna tolki zdahadvacca, što heta byli narmany.
«Ja nie zhodny z tym, što heta byli šviedy. Chacia pra Rahvałoda nie viedaju. Raniej u nas byli datčanie. Jany chvalilisia, što ŭziali Połack. I heta byŭ kłan samaha słavutaha vikinha Rahnara Łodbraka, jaki bolš viadomy na Zachadzie», — raspaviadaje Łatyšonak.
Historyk adznačaje, što apoviedy pra dziei narmanaŭ nie datavanyja, tamu vielmi ciažka vyznačyć, kali jany zachapili Połack. Jon miarkuje, što heta mahło adbycca kala 840 hoda, i zavajoŭnikam moh być syn Rahnara Chalfdan albo jaho brat Chastań. Vielmi mahčyma, jak ličyć Łatyšonak, što ŭžo ŭ toj čas vikinhi nie prosta ŭziali Połack, ale i zasnavali tam niejkuju dynastyju.
Historyk źviartaje ŭvahu na cikavuju akaličnaść. Pa źviestkach z krynic, ad vikinhaŭ Połack abaraniaŭ niejki Višpac. Pa-litoŭsku heta aznačaje «pravadyr». I heta čarhovaja zahadka. Takija źviestki naradžajuć hipotezu ab tym, što pravadyr Połacka byŭ litoŭcam, a horad byŭ bałckim.
«Dalej zahadka za zahadkaj. Vialiki ŭkrainska-amierykanski historyk Amialan Prycak ličyć, što ŭ Połacku kniažyŭ znakamity Aleh, i ad jaho idzie połackaja dynastyja. Ci što Usiasłaŭ Čaradziej nie «čaradziej», a «vieščy», jak i «vieščy Aleh». Usiasłaŭ mieŭ skandynaŭskaje imia Aleh», — dapuskaje historyk.
Čamu Rahnieda nie chacieła zamuž za Uładzimira?
Na dumku Łatyšonka, kali dapuścić, što Rahnieda była skandynaŭkaj (narmankaj), to ŭźnikaje pytańnie, čamu jana nie chacieła iści zamuž za Uładzimira.
Anton Łasienka. «Uładzimir i Rahnieda» (1770)
«Najbolš papularnaja fraza, jakaja hučyć ź jaje vusnaŭ: «Nie chaču rabyčyča». Ale chto była hetaja rabynia, jaho mama? I jość mienš tekstaŭ, dzie jana kaža: «Nie chaču kryviča». I tady naša historyja stanovicca dahary nahami: Rahnieda była narmankaj, Uładzimir byŭ kryvičom. Uładzimir naš, jon stvaryŭ usiu hetuju vialikuju Ruskuju dziaržavu, jakoj my pavinny hanarycca»,
— vykazvaje svoj pohlad historyk.
Čamu Połack vajavaŭ z Kijevam?
Łatyšonak ličyć, što možna śćviardžać, što Bračysłaŭ byŭ suŭładalnikam Kijeva. Tamu ničoha dziŭnaha, što paśla vyzvaleńnia z pałonu kijeŭcy pryzvali Usiasłava (jaho syna. — Red.) na kniažańnie, bo jon taksama naležaŭ da taho ž rodu, što i inšyja kniazi.
Ale hety rod, jak zaŭvažaje historyk, byŭ vyklučany sa spadčyny. I z hetaha možna skazać, što Połackaje kniastva nie ŭvachodziła ŭ skład hetaj Rusi i było asobnaj dziaržavaj. Heta adbyłosia padčas zjezda kniazioŭ u Lubiečy (1097 hod):
«Tak jak połackich kniazioŭ vyklučyli sa spadčyny, to jany byli tolki połackimi ŭładarami. I z hetaj pary nie było adnoj Ruskaj dziaržavy».
Baraćba kijeŭskich kniazioŭ Jarasłavičaŭ i połackich Rahvałodavičaŭ była abumoŭlenaja dynastyčnaj baraćboj.
«Paśla vyklučeńnia sa spadčyny jany traktavali ich jak čužych i vajavali ź imi. Vajavali jak z čužoj dziaržavaj, jakuju treba zaniać, padparadkavać sabie, vyklučyć hetych Rahvałodavičaŭ, pasłać niedzie ŭ Vizantyju, kab vajavali z saracynami, bo zabivać tady trochi niajomka było. Chacia było roznaje», — śćviardžaje historyk.
Połack jak marskaja dziaržava
Aleh Łatyšonak ličyć, što pačynajučy ad Usiasłava Bračysłaviča možna havaryć pra toje, što Połack mieŭ mocnuju dziaržaŭnuju tojesnaść. Možna ličyć, što mienavita hety kniaź byŭ jaje zasnavalnikam.
Pačatak kniažańnia Usiasłava Bračysłaviča ŭ Połacku, frahmient minijaciury. Fota: Wikimedia Commons
Historyk adznačaje, što pałačanie mieli śviadomaść, što miascovaść vakoł Ryhi była ich ułasnaściu da toj pary, pakul tam nie atabarylisia niemcy. Połackaja dziaržava svaimi miežami dachodziła da mora.
«Možna skazać, što my mieli marskuju dziaržavu. Jana mieła i svoj fłot, pra što my zusim nie pamiatajem. I čym moh zajmacca Usiasłaŭ sa svajoju družynaju? Mahčyma, jon, jak sapraŭdny vikinh, niedzie vajavaŭ. Moh, naprykład, być u Brytanii razam z Charaldam Chardrade. Družyna patrabavała zaniatku. Połack časoŭ Usiasłava i jaho naščadkaŭ mnie ŭjaŭlajecca marskoj dziaržavaj», — adznačaje historyk.
Čaho my nie viedajem pra rańniuju historyju Biełarusi?
Aleh Łatyšonak adznačaje, što da siońnia niama ŭpeŭnienaści adnosna bałtaŭ. Jość teoryja bałckaha substratu, ale vyrazna vidać, jak ličyć historyk, što tam musiŭ być jašče niejki substrat.
«Na poŭnačy jość uhra-finski substrat. Ale na ŭsioj terytoryi Biełarusi majem hidranimiku, jakuju praz bałckija słovy niemahčyma tłumačyć. My mieli vialiki dadatak kryvi z Bałkanaŭ — na Paleśsi bolš za čverć, a ŭ cełym na Biełarusi kala čverci. Heta śviedčyć, što była vialikaja mihracyja z Bałkanaŭ u dahistaryčnyja časy. I my nie viedajem, chto heta byŭ. Daki ci chto inšy. Nam treba ŭsprymać hetuju historyju jak bolš składanuju. Hetaksama, jak farmavańnie našych etničnych karanioŭ. Usie antrapałahičnyja daśledavańni pakazvajuć, što z Bałkanaŭ [na ziemli Biełarusi pryjšła] ahramadnaja chvala. I heta ŭ dasłavianskija časy»,
— kaža Łatyšonak i zaŭvažaje, što hienietyka pakul stavić bolš pytańniaŭ, čym daje adkazaŭ. Tamu nielha nijakuju teoryju pachodžańnia biełaruskaha etnasu traktavać jak aksijomu. Treba dyskutavać, pravodzić dalejšyja daśledavańni. Mahčyma, u zachodnich archivach znojducca da hetaha času nieviadomyja dakumienty.
«Vielmi šmat u nas abapirajecca na lehiendach, na krynicach, jakija nichto nie bačyŭ. Ci bačyła adna asoba, a paśla hetaha ŭžo nie znajšli. Naprykład, frahmient pra Usiasłava Čaradzieja. Jość niekalki cikavych zhadak, jak jon uvajšoŭ u damovu ź niejkim čaraŭnikom. Jon abiacaŭ, što Usiasłaŭ zavajuje śviet, i zahadaŭ jamu kidać vałasy i lić kroŭ na dzidu. Usiasłaŭ adkazaŭ, što kroŭ budzie lić, a vałasy ŭ ahoń kidać nie budzie, bo heta čornaja mahija. Na što jamu čaraŭnik skazaŭ: «To budzieš usio žyćcio pralivać kroŭ, a śvietam panavać nie budzieš». Jość i inšyja siužety. Naprykład, pra bunt u Połacku. Ale nichto paźniej hetaha dakumienta nie bačyŭ»,
— raspaviadaje Łatyšonak.
Chto schavaŭ historyju Połackaj dziaržavy?
Łatyšonak zhadvaje, što pieršym pytańnie ab tym, čamu my nie majem Połackaha letapisu i mahił połackich kniazioŭ, choć horad byŭ druhim u Vialikim Kniastvie Litoŭskim, pastaviŭ Juryj Zajac. Jon u hetym abvinavačvaŭ litoŭcaŭ.
«Majem vialikuju prorvu, ciomnaje stahodździe pamiž Połackim kniastvam i Vialikim Kniastvam Litoŭskim. I ŭžo z časoŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha nie majem nijakich apaviadańniaŭ padarožnikaŭ abo miascovych aŭtaraŭ. Nichto nie napisaŭ, što voś tut hrabnica takoha połackaha kniazia, a voś tut takoha»,
— kaža historyk i nahadvaje, što ničoha nie viadoma i pra mahiły inšych kniazioŭ z dynastyi Rahvałodavičaŭ. Ni druckich, ni viciebskich. Choć naščadkaŭ Rahvałodavičaŭ było šmat.
Łatyšonak adznačaje, što historyju Połackaha kniastva pieratvaryli ŭ historyju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ «Chronicy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Žamojckaha» na pačatku XVI stahodździa.
«Brali žyvyja kavałki z takich letapisaŭ, jak Ipaćjeŭski, cełyja siužety. I toje, što tyčyłasia Połaččyny, u vyniku ŭžo tyčyłasia litoŭcaŭ. Tak što hetaja palityka była metanakiravanaja»,
— adznačaje Łatyšonak.
Na jaho dumku, my nie možam usiaho dakazać, ale «kali ŭ Novy čas užo niama śledu ad Połackaha kniastva, kali pačynaje śćviardžacca historyja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Žamojckaha tak, što, maŭlaŭ, tut tatary ŭsio źniščyli i litoŭcy pačali ŭsio nanoŭ, to, ja dumaju, heta była dziaržaŭnaja histaryčnaja palityka».
Łatyšonak nie padtrymlivaje hipotezy Mikoły Ułaščyka ab tym, što Połacki letapis źniščyli jezuity. Jon abhruntoŭvaje heta tym, što, «pa-pieršaje, za ruku ich nichto nie złaviŭ. Pa-druhoje, połackich letapisaŭ užo mahło nie być».
Historyk adznačaje, što jezuity zjavilisia ŭ Połacku ŭ časy Batoryja, jaki ŭziaŭ horad, a nie vyzvaliŭ.
Jan Matejka. «Stefan Batoryj pad Pskovam» (1872)
«Ja razumieju, što zaraz kryk padymiecca, ale ž treba razumieć, što Ivan Žachlivy byŭ u Połacku z kryžovym pachodam na prośbu pravasłaŭnaha nasielnictva Połacka. A Batoryj uziaŭ horad miačom, jak jon sam skazaŭ. I ŭsio, što tam było pravasłaŭnaje, pieradaŭ katolikam»,
— abhruntoŭvaje svaju pazicyju Łatyšonak i adznačaje, što jakraz u toj čas biblijateka mahła zahinuć. Jaje mahli vyvieźci maskoŭcy, jana mahła zahinuć i ŭ čas Batoryja, ale da zjaŭleńnia jezuitaŭ. Historyk ličyć, što źniknieńnie Połackaha letapisu — sprava raniejšaja.
«Pra jaho ŭžo nijakich zhadak raniej nie majem. Tamu vinavacić jezuitaŭ, Ivana Žachlivaha ci Batoryja daremna. Prosta ŭžo da ichniaha času my nie viedajem, kab niešta zachavałasia. Ni jezuity, ni XVI stahodździe ni pry čym. Stvaralisia padmurki novaj dziaržavy, a tak jak jana nie vyvodziłasia z historyi Połackaj dziaržavy, to heta było zabyta. Treba pamiatać, što ŭ Połacku litoŭcy kiravali ŭžo z pałovy CHIII stahodździa»,
— vykazvaje svoj pohlad Łatyšonak.
Na jaho dumku, usio mahło pačacca ŭ tyja časy, bo kožny kniaź prychodziŭ sa svajoj družynaj. Tyja družyńniki, choć i prymali pravasłaŭje, adnosilisia da inšaj tradycyi.
Łatyšonak azdnačaje, što ničoha nie kaža z upeŭnienaściu, peŭna tolki adno — strata Połackaha letapisu adbyłasia raniej za XVI stahodździe. Historyk nie znachodzić nijakich źviestak pra toje, što Połack maje svaju historyju, jakoj treba hanarycca.
«Usio, što pałačanie viedajuć, heta što horad ich «słaŭny». Čamu jon «słaŭny»? Moža tamu, što kupiecki? Ale historyjaj słaŭnaj jany nie chvalacca»,
— zakančvaje svoj apovied Aleh Łatyšonak.
Praciah hetych hutarak anansavany.
Čytajcie jašče:
Kniaź Ihar & Co.: Ruś jak handlovaja karparacyja, jakaja zajmałasia aptovymi pastaŭkami raboŭ
Usiasłaŭ Čaradziej, jaki vystajaŭ
Łatyšonak: Uładnym kołam i apazicyi nie chapiła rozumu abjadnacca
