Pytańnie ab tym, čamu raspaŭsia SSSR, — nie prosta daśledčaja tema. Heta taksama niepasrednaja častka palityčnaj baraćby. Najbolš papularny adkaz na jaho unios svoj układ u farmiravańnie toj Rasii, jakaja siońnia niastrymna «ŭstaje z kalen».
Siarhiej Płachi, viadomy biełaruskamu čytaču pa pierakładzienaj vydaviectvam ARCHE knizie «Ruski Vaviłon», u 2014 h. vydaŭ knižku, pryśviečanuju raspadu Savieckaha Sajuza. Pad havarkim zahałoŭkam «Apošniaja impieryja» chavajecca razhlad apošnich miesiacaŭ hetaj dziaržavy — ad maskoŭskaha samitu ŭ kancy lipienia 1991-ha (abmiarkoŭvałasia dalejšaje razzbrajeńnie dźviuch dziaržaŭ) i da spuskańnia čyrvonaha ściaha nad Kramlom 25 śniežnia 1991 h.
Ideja aŭtara — pakazać raspad vialikaj dziaržavy, uličvajučy jak maha bolšuju kolkaść punktaŭ hledžańnia. Tradycyjna raspad SSSR pakazvajecca ŭ zamiežžy jak procistajańnie dvuch asnoŭnych centraŭ siły: rasijskaha kiraŭnictva na čale ź Jelcynym i sajuznaha centra, kiravanaha Harbačovym.
Płachi nie pahadžajecca z takim padychodam i ŭklučaje ŭ svajo apaviadańnie taksama prezidenta ZŠA — Džordža Buša-starejšaha — i kiraŭnika Ukrainy Kraŭčuka. U mienšaj stupieni adlustravanaja pazicyja kiraŭnika kampartyi Kazachstana, Nursułtana Nazarbajeva. Astatnim respublikam nadajecca zusim małaja vaha, chacia ŭ Stanisłava Šuškieviča aŭtar uvohule braŭ intervju dla knihi.
Užo heta prajaśniaje pytańnie ab tym, jakuju rolu ŭ raspadzie SSSR adyhrała Biełaruś.
BSSR stała farmalna niezaležnaj krainaj 25 žniŭnia — usiaho na dzień paźniej za paŭdniovuju susiedku, što možna traktavać jak fantastyčnaje dasiahnieńnie Narodnaha Frontu. Adnak jakaść biełaruskaj samastojnaści była nadzvyčaj nizkaj, pra što detalova pisaŭ Navumčyk. Heta vyražałasia navat na simvaličnym uzroŭni: BSSR źmianiła nazvu i simvały tolki 19 vieraśnia — Ukraina zrabiła heta adnačasova z abviaščeńniem niezaležnaści. Jašče ŭ śniežni 1991-ha Kiebič i Šuškievič tryvała źviazvali palityčnuju budučyniu krainy z Maskvoj.
Ironija historyi palahaje ŭ tym, što 8 śniežnia abodva biełaruskija kiraŭniki spryčynilisia da likvidacyi Sajuza, a Šuškievič razam z Kraŭčukom i Jelcynym uvajšoŭ u historyju jak «biełaviežski zubr». Pra dalikatnaść usioj hetaj historyi trapna pisaŭ u svoj čas Vital Silicki: «Saviecki Sajuz raspaŭsia nasupierak voli biełaruskaj palityčnaj elity (choć i pry ŭdziele jaje tahačasnych lidaraŭ, jakija pamyłkova pryniali SND za novuju formu sajuza)». Ab tym, jak pavodziŭsia ŭ časie sustrečy Šuškievič, padrabiazna pisaŭ kiraŭnik biełaruskaha MZS Piatro Kraŭčanka.
Rola biełaruskich palitykaŭ u raspadzie SSSR sapraŭdy niesuvymiernaja z tym unioskam, jaki ŭ hety praces zrabiŭ ukrainski prezident. Apošni paśladoŭna prytrymlivaŭsia kursu na niezaležnaść svajoj krainy.
Dla Biełarusi raspad Savieckaha Sajuza ŭ niemałoj stupieni zastavaŭsia niezaŭvažanym faktam: jašče ŭ 1996-m dla Šareckaha Maskva była svajho rodu centram śvietu. Urad Kiebiča jašče doŭhi čas iniercyjna pravodziŭ ekanamičnuju palityku, raspracavanuju ŭvosień 1990-ha. Historyja ź biełaruskaj hrašovaj sistemaj («raźlikovyja bilety Nacyjanalnaha banka», a nie paŭnacennaja valuta) i z zasnavańniem biełaruskaha vojska, jakoje stała pieranosiłasia na paźniejšyja čas, byli prajavami hetaj razhublenaści i niepadrychtavanaści.
* * *
Ale pytańnie ab raspadzie SSSR — heta balučaje pytańnie «čamu». Vialikaja kolkaść ludziej, sutyknuŭšysia ź ciažkimi vyklikami postsavieckaj epochi, pačali sumavać pa sytym žyćci ŭ brežnieŭskija hady. Asabliva heta tyčycca Biełarusi, bo tradycyjna ličycca, što žyćciovyja standarty ŭ BSSR byli asabliva vysokija.
Vobraz Chałodnaj vajny, viečna varožaha Zachadu ŭžo ŭ 1990-ch pastupova pieraŭtvaryŭsia ŭ asnoŭnuju — kali ŭvohule nie adzinuju — pryčynu «razbureńnia takoj dziaržavy». Aniekdatyčnaja karjera «płana Dalesa» — advolnaj kambinacyi, apublikavanaj u SSSR u 1970-ch hadach i šyroka raspaŭsiudžanaj z 1990-ch, — dobry indykatar hetych pracesaŭ.
Siońnia nie tolki na tok-šou BT (u vykanańni šumnych małaadukavanych «palitołahaŭ» nakštałt Vadzima Baravika), ale i na niekatorych navukovych kanfierencyjach možna pačuć razvažańni ab «płanie Dalesa», jahonaj histaryčnaj roli i tych urokach, jakija z hetaha treba atrymać.
Miž tym ab sapraŭdnym pachodžańni hetaha «histaryčnaha fakta» kožny achvotny moža pračytać prosta ŭ ruskaj vikipiedyi. Tam rastłumačana, što hety «płan» — kampilacyja frahmientaŭ mastackaha ramana adnaho savieckaha piśmieńnika, jaki pabačyŭ śviet u 1981-m. Voś i ŭsia žudasnaja historyja.
* * *
Adnak CRU, masony, «antysłavianski Zachad» i padobnyja vobrazy zaniali svajo miesca ŭ masavaj śviadomaści, i nie tolki. Varta tolki źviarnuć uvahu na dziońnik biełaruskaha piśmieńnika Ivana Šamiakina. Jon baluča pieražyvaŭ krach SSSR i kampartyi, zastajučysia viernym lenincam. Pastupova jon navat pačynaje sumniavacca: ci nie byŭ supracoŭnikam amierykanskich śpiecsłužbaŭ sam Harbačoŭ? U hetym jahonyja sumnievy žyviŭ inšy adept teoryj zmoŭ: «Ja nie vieru abvinavačvańniu «ahient CRU». Nie chočacca vieryć — pieršaja asoba! A mižnarodnik, hłyboki palityk Eduard Skobieleŭ dakazvaje, što i takoje mahčyma: nie CRU napramuju, dyk masonskaj łožy ci inšaj suśvietnaj arhanizacyi — z tych, što, zastajučysia ŭ ciani, kirujuć śvietam» («Rozdum na apošnim pierahonie»).
Takija ŭjaŭleńni šyroka raspaŭsiudzilisia ŭ Rasii, taksama i ŭ Biełarusi. Jany stali asnoŭnym resursam masavaha postsavieckaha resientymientu — psichałahičny termin dla abaznačeńnia situacyi, kali čałaviek u svaich niaŭdačach vinavacić niekaha inšaha.
Tamu niadziŭna, što druhoje vydańnie knihi Płachija ŭtrymlivaje admysłovuju pradmovu, jakaja vykładaje jahonaje bačańnie padziej va Ukrainie ŭ 2013—2014 hadach. Jak raspad SSSR, skiravanaść i źmiest hetaj padziei, tak i ŭsprymańnie hetaha raspadu dahetul vyznačajuć postsavieckija trajektoryi raźvićcia.
* * *
Kniha Płachija tamu vartaja ŭvahi, što jana pryncypova inakš rasstaŭlaje akcenty. Kancentrujučysia na apošnich miesiacach isnavańnia SSSR (a nie na pierabudovie ci hłybokich, strukturnych pieradumovach krachu hetaj dziaržavy), daśledčyk atrymlivaje mahčymaść detalova abhruntavać adnu sa svaich centralnych dumak — ab vyklučnaj roli Ukrainy ŭ hetym pracesie. Asabliva šmat značeńnia jon nadaje refierendumu ŭ śniežni 1991 hoda, u chodzie jakoha pierakanaŭčaja bolšaść hramadzian Ukrainy — va ŭsich častkach hetaj dziaržavy — vykazałasia za niezaležnaść.
Rola ZŠA pry hetym taksama zaznaje novuju acenku, u tym liku na padstavie amierykanskich krynic, jakija paraŭnalna niadaŭna stali dastupnyja daśledčykam. Jany adlustroŭvajuć realnaje staŭleńnie administracyi Buša da pracesaŭ, što razharnulisia ŭ SSSR paśla 21 žniŭnia 1991 hoda.
U Vašynhtonie ŭvieś čas sprabavali padtrymać Harbačova, i raspad SSSR usprymaŭsia adnaznačna jak pahroza nacyjanalnym intaresam ZŠA — pieradusim praź jadzierny arsienał, los jakoha byŭ niajasny. U vypadku raspadu SSSR u śviecie stała b na try jadziernyja krainy bolš: akramia Rasii, jadziernaj zbrojaj vałodali b Ukraina, Biełaruś i Kazachstan. Heta było hałoŭnym pradmietam kłopatu amierykancaŭ va ŭmovach, kali chałodnaja vajna ŭžo faktyčna skončyłasia ichnaj pieramohaj, a raspad SSSR pahražaŭ hramadzianskaj vajnoj i vybucham mižnarodnaj niestabilnaści.
Hetkaja palityka ZŠA nie była sakretam u Kijevie. Kali ŭ kancy lipienia 1991-ha Buš naviedaŭ Ukrainu z aficyjnym vizitam, na pres-kanfierencyi apazicyjnaha Narodnaha ruchu jaho vostra krytykavali. Ivan Drač, adzin ź lidaraŭ Ruchu, aburaŭsia: składvajecca ŭražańnie, što prezident ZŠA «zahipnatyzavany» Harbačovym.
Kniha Siarhieja Płachija (jana pierakładałasia i na ruskuju movu) nadzvyčaj cikavaja i vartaja pračytańnia.
