Ruiny Biełaha Koviela ŭ Smalanach
Smalanski Bieły Koviel ździŭlaje dvuma faktami. Pa- pieršaje, heta samy ŭschodni kamienny pryvatnaŭłaśnicki zamak Vialikaha Kniastva. I ahułam adzin z dvuch pryvatnych kamiennych zamkaŭ va ŭsioj Uschodniaj Biełarusi (razam z bychaŭskaj fartecyjaj Sapiehaŭ). Treba ž było mieć stolki nachabstva, kab układać ułasnyja hrošy ŭ zvyšdarahuju budoŭlu amal što na miažy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ź niebiaśpiečnym i hroznym voraham — Maskvoj!
Pa-druhoje, Sanhuški rodam ź inšych miescaŭ. Hety rod maje svaje karani na dalokaj adsiul Vałyni, suviaź ź jakoj jany padkreślili navat u naźvie smalanskaha zamka: Bieły Koviel. U samim ža Kovieli (ciapier 70-tysiačny horad u Vałynskaj vobłaści Ukrainy) takoha zamka nikoli nie było i blizka.
Što ž pierakinuła mahnataŭ z hłybini dziaržavy na samy jaje ŭskrajek? Pra heta jość dziŭnaja siamiejnaja historyja.
Rod ad Alhierda
Sanhuški viaduć svoj rod ad vialikaha kniazia Alhierda. Ci to ad jaho brata, ci to ad syna Fiodara. Zrešty, heta nie tak istotna: na rodavym hierbie Sanhuškaŭ skača «Pahonia», što ŭvodzić ich u lik najvažniejšych rodaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Adzin z synoŭ Fiodara Alhierdaviča (vybieram tut druhuju viersiju pachodžańnia rodu), Raman, atrymaŭ ad baćki ŭ spadčynu Kobryn i zasnavaŭ dynastyju kniazioŭ Kobrynskich, jakaja praisnavała da 1519 hoda.
Rodavy hierb Sanhuškaŭ. WIKIMEDIA COMMONS
A voś druhi syn, Sanhuška Fiedźkavič, atrymaŭ ad baćki ŭładańni na Vałyni: Koviel, Ratna, Lubaml i Vyžvu. Heta i stałasia pačatkam vałynskaj dynastyi naščadkaŭ Alhierda — kniazioŭ Sanhuškaŭ. Historyki da hetaha času spračajucca, što za dziŭnaje imia było ŭ rodapačynalnika — Sanhuška. Mahčyma, heta adna z formaŭ imia Siamion?
Adzinaje, što my dakładna viedajem: abodva rody — i Kobrynskija, i Sanhuški — byli zaciata pravasłaŭnymi.
Na pačatak XVI stahodździa kobrynskaja linija zhasła, sam ža Kobryn pierajšoŭ dziaržavie, a dakładniej, u ruki pradprymalnaj žonki karala Žyhimonta Staroha italjanki Bony Sforcy.
A voś Sanhuški, naadvarot, jašče bolš umacavalisia na Vałyni. Kniaź Andrej haspadaryŭ u Kamieni-Kašyrskim, a kniaź Vasil — u Kovieli. Stryječnyja braty zajmali vysokija pasady ŭ ijerarchii VKŁ: Andrej byŭ vałynskim maršałkam i zasiadaŭ u radzie vialikaha kniazia, a Vasil, vierahodna, byŭ karaleŭskim prydvornym.
Vasil Michajłavič, jaki i jość hałoŭnym hierojem hetaj historyi, vidać, da vysokich pasadaŭ byŭ nie schilny i vysiłki svaje nakiroŭvaŭ na raźvićcio ŭładańniaŭ. U 1518 hodzie jon dabiŭsia ad Žyhimonta Staroha mahdeburhskaha prava dla Koviela i, praciahvajučy spravu baćki, budavaŭ i ŭdaskanalvaŭ abarončyja ŭmacavańni horada.
Pryvilej 1533 hoda, u jakim havorycca, što kniaź Fiodar Andrejevič Sanhuška, uładzimirski starasta, zaklučyŭ pahadnieńnie sa svaim dziadźkam Vasilom Michajłavičam Sanhuškam Kovielskim, pavodle jakoha Fiodaru Andrejeviču naležać klaštar Śviatoha Mikałaja ŭ Milcach ź vioskami Kamarova, Sałaŭjova i Vostraŭ, a Vasilu Michajłaviču — Maścišča. Fota: POLONA.PL
Karol uščuvaŭ, ale zamiakka
Razhalinavanaść rodu Sanhuškaŭ na Vałyni ŭ pieršaj pałovie XVI stahodździa pačała davacca ŭ znaki. Pradstaŭniki roznych linij, spračajučysia za spadčynnyja ziemli, pieryjadyčna źviartalisia ŭ sud, pisali listy da karala, časam navat i ŭčyniali hvałtoŭnyja najezdy na svajakoŭ.
Najbolš hetak ščyravaŭ jakraz stryječny brat Vasila Andrej i asabliva jahony syn Fiodar Andrejevič. U adroźnieńnie ad dziadźki, Fiodar byŭ ambitnym čałaviekam. Jon zasnavaŭ na svaich ziemlach niekalki vialikich chramaŭ (naprykład, Mikałajeŭski mužčynski manastyr u vioscy Milcy Vałynskaj vobłaści, jaki dziejničaje i ciapier), na zahad Žyhimonta Staroha arhanizoŭvaŭ vojski dla baraćby z tatarami, aktyŭna nabyvaŭ ziemli vakoł svaich asnoŭnych uładańniaŭ. Pryčym nie saromieŭsia karystacca dobrym da siabie staŭleńniem karalevy Bony Sforcy, kab zajmieć jašče bolš ziemlaŭ. Jak vałynski maršałak atrymaŭ prava ŭznačalić apielacyjny sud? Taksama, vidać, nie biez padtrymki žonki karala.
Ale Fiodaru Sanhušku hetaha było mała, i jon praciahvaŭ pavialičvać svaje ziemli, svaračysia z susiedziami i zabirajučy ich nadzieły. Žyhimont Stary nieadnojčy pisaŭ da Fiodara, kab toj spyniŭ najezdy na inšych šlachcičaŭ, ale ahulny ton tych listoŭ byŭ nastolki miakki, što vałynskaha kniazia heta nie strymlivała.
Spadzieŭ na sumlennaść karalevy
Kovielski kniaź Vasil Michajłavič Sanhuška, dziadźka Fiodara, vidavočna prajhravaŭ hetuju dypłamatyčnuju bitvu i ŭ 1543 hodzie źjaviŭsia pierad karalom ź dziŭnaj prośbaj:
«Leta božaha naradžeńnia 1543, miesiaca lutaha, 28.
Staŭ pierad karalom Jaho Miłaściu asabista kniaź Vasil Michajłavič Sanhuška Kovielski i paviedamiŭ, što vialikija kryŭdy i ŭcisk ad bratoŭ svaich kroŭnych i ad inšych susiedziaŭ svaich navakolnych maje i nijakaj abarony ŭ tym sabie nie maje, i nijakaj spraviadlivaści ŭ kryŭdach svaich ad ich atrymać nie moža, i z-za hetaha vialikija straty i škody maje».
Skarha da karala na vajaŭničych i ahresiŭnych svajakoŭ była zvykłaj dla tych časoŭ. Ale ździŭlaje toje, jak Vasil Sanhuška prapanavaŭ vyrašyć hetuju prablemu.
Sanhuška paprasiŭ «kab Jaje Miłaść (karaleva Bona) usie ŭładańni jahonyja, jakija jon u rukach trymaje, uziała, a zamiest ich na inšym miescy zamienu jamu dała, dzie jon moh by spakojna žyć».
Nie kožny dzień paŭnavartasny kniaź admaŭlajecca ad svajoj siamiejnaj rezidencyi sa stahadovaj historyjaj z pryčyny kanfliktaŭ sa svajakami. Ale ź inšych dakumientaŭ vynikaje, što Sanhuška nieadnojčy źviartaŭsia da karalevy Bony, kab taja vyručyła jaho.
Vasil Michajłavič davaŭ karalevie kart-błanš: jon prasiŭ Bonu zabrać jahonyja ŭładańni ŭ abmien na lubyja inšyja ziemli, jakija jana mahła prapanavać.
Źmianiaŭ byka na indyka
Što takoha musiła zdarycca, kab čałaviek, jakomu vidavočna nie pahražała fizičnaja rasprava, a tolki svajackija kanflikty, moh navažycca na takuju avanturu?
Karaleva Bona prapanavała Sanhušku Horvalskuju vołaść (ciapier Horval — vioska na race Biarezinie kala Rečycy), a taksama dvary Smalany i Abolcy ŭ Viciebskim paviecie.
Zamiest łatyfundyj u centry krainy kovielskija Sanhuški atrymali nadzieły na samym uskrajku Vialikaha Kniastva.
Ci moh Vasil Michajłavič zastacca zadavolenym hetym rašeńniem? Z adnaho boku, da złocnych svajakoŭ ciapier vielmi daloka, ale zamiena vyhladaje nieraŭnaznačnaj. Paŭdniovyja ziemli Kovielščyny, pamiž bahatymi Bieraściem i Lvovam, nabližanyja da Krakava i dobra addalenyja ad tataraŭ i maskoŭcaŭ… A zamiest ich — mienšaja pa pamiery paŭnočnaja ziamla, jakuju ŭžo sto hod aktyŭna plažyli pamiežnyja vojny z Maskvoj. I tak daloka ad centraŭ ułady i ahułam cyvilizacyi!
Vidać, bačačy rospačny tvar Vasila Michajłaviča, karol źlitaściviŭsia i dadaŭ da asnoŭnych ziemlaŭ jašče i Śvisłackaje starostva. Ale Sanhuška, zdajecca, byŭ nastolki zastrašany ŭłasnymi svajakami, što rady byŭ źjechać padalej. Padrabiaznaściaŭ my ŭžo nie daviedajemsia.
Faktam zastajecca tolki toje, što ŭ 1543 hodzie kniaź Vasil Michajłavič Sanhuška Kovielski z žonkaj Safijaj, synam Hryhoryjem i tryma dočkami, Hannaj, Mahdalenaj i Maryjaj, sabraŭšy pažytki, pierajechaŭ z radavoha hniazda ŭ dalokija Smalany.
Takim zamak u 1820-ja hady ŭbačyŭ Juzaf Pieška. Fota: WIKIMEDIA COMMONS
Tak vyhladaŭ zamak, kali jaho ŭ 1870-ch malavaŭ Napaleon Orda. Fota: WIKIMEDIA COMMONS
Sučasnyja Sanhuški
Mienavita linija kovielskich Sanhuškaŭ dažyła da našaha času. U XIX stahodździ jany arhanizavali maštabnuju haspadarku na Vałyni, pabudavali niekalki pałacaŭ, stracili častku ich za ŭdzieł u paŭstańniach, ale zmahli šmat viarnuć. Na miažy XIX i XX stahodździaŭ Sanhuški praviali vialikuju pracu i vydali ŭvieś archiŭ svajoj siamji ŭ 7 tamach, u jakim zachavalisia i dakumienty Žyhimonta Staroha.
Novaje hniazdo
Dla žyćcia vybrali čamuści mienavita Smalany, a nie bahaciejšyja na toj momant Abolcy. Sam Vasil Michajłavič pamior dzieści ŭ 1555 hodzie, a jahony syn Hryhoryj pabudavaŭ u Smalanach vialiki draŭlany dvor, «ostrohom obviedienyj», dzie pa pierymietry stajali kuchnia z kamoraju, piakarnia, stajnia, łaźnia, piŭnica, śviran i kleć, a pasiaredzinie «dom vielikij nizkij» ź niekalkimi pakojami i śviatlicami, dzie žyli sami haspadary. Žyć možna, ale zusim nie toje, što ŭ ich było ŭ Kovieli.
Pabudavali ŭ Smalanach i novuju pravasłaŭnuju carkvu Śviatoha Spasa, u jakoj, vidać, raźmiaściłasia rodavaja pachavalnia. Tam spačyŭ spačatku sam Vasil Michajłavič, a paśla jahony syn Hryhoryj i ŭnuk Andrej (apošni dzieści ŭ 1591 hodzie).
Pavodle Deulinskaha mirnaha pahadnieńnia 1619 hoda Smalenščyna adyšła da Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, miaža z Maskoŭskim carstvam adsunułasia na ŭschod. Frahmient rukapisnaj karty Izraela Hope siaredziny XVII stahodździa. Fota: IMAGO.BY
Nie Siamion, a Šyman Samuel
A nastupny pradstaŭnik dynastyi, Siamion Andrejevič, zachacieŭ pieramien. Jon atrymaŭ dobruju jeŭrapiejskuju adukacyju ŭ Inhalštackim univiersitecie ŭ Hiermanii, byŭ zaŭvažnym udzielnikam vojnaŭ sa Šviecyjaj, chadziŭ razam ź Iłžedźmitryjem na Maskvu. I dzieści tam, pamiž Miunchienam i pryharadami Maskvy, pastanaviŭ pierajści z pravasłaŭja ŭ katalictva. Pieršy ŭ svaim rodzie.
Ź niešmatlikich faktaŭ, jakija dajšli da našaha času, składvajecca ŭražańnie (mahčyma, padmanlivaje), što Sanhuška «złaviŭ» miesijanskuju chvalu, jakaja panavała tady siarod polskaj i litoŭskaj šlachty.
Jany raźbili šviedaŭ, dajšli da Maskvy, adbili Smalensk — i ŭsio heta dziela taho, kab pašyrać miežy svajoj, katalickaj, cyvilizacyi na ŭschod.
Sanhuška zahadaŭ nazyvać jaho nie Siamionam, a Šymanam Samuelem, nietalerantna staviŭsia da pravasłaŭnych na svaich ziemlach i narešcie vyrašyŭ pabudavać u Smalanach kamienny zamak — zadača, za jakuju ŭ toj čas bralisia tolki vielmi surjoznyja mahnaty.
Kafla ź Biełaha Koviela (rekanstrukcyja), druhaja pałova XVII stahodździa.Tekst raskazvaje pra budaŭnika i haspadara zamka Šymana Samuela Sanhušku: što jon z Koviela, vałodaje Abolcami, Horvalem, Rakavam, Achrynam, Druckam i źjaŭlajecca vajavodam Viciebska i starastam Suraža
U 1611 hodzie Vialikaje Kniastva Litoŭskaje zabrała ŭ Maskvy Smalensk, dziaržaŭnaja miaža pasunułasia — i Sanhuška, vierahodna, paličyŭ, što heta nie apošni raŭnd interviencyi. Maskovija vyhladała tady nadzvyčaj słabaj. Tady Šyman Samuel i pačaŭ maštabnaje budaŭnictva ŭ Smalanach kamiennaha zamka.
Dla rezidencyi vybrali nievysokuju placoŭku 100×200 m usiaredzinie bałocistaj pojmy rečki Dziarnoŭki. Asnovaj zamka byŭ trochpaviarchovy pałac z adnoj vialikaj viežaj, try karpusy ŭtvarali nievialiki ŭnutrany dvor.
Vialikaj tajamnicaj zastajecca pytańnie ziemlanych vałoŭ i bastyjonaŭ vakoł zamka. Ich niama. Što dla rezidencyi taho času vielmi niezvyčajna. Tut varta źviarnuć uvahu, što ŭ Halšanskaha zamka, jaki budavali Sapiehi ŭ hety ž samy čas, vałoŭ taksama vyjaŭlena nie było. Moža heta była takaja novaja moda, a moža Sanhuška ličyŭ pytańnie ahresiŭnaj Maskovii ŭžo vyrašanym? Ale ž jość jašče inšyja «dobrazyčlivyja» susiedzi — achvotnyja da čužych ziemlaŭ mahnaty. Naŭrad ci Šyman moh nie viedać historyju svajho pradzieda.
Vakoł zamka nikoli nie było ni abarončych vałoŭ, ni bastyjonaŭ
Nie, hetuju historyju jon viedaŭ dakładna, bo nazvaŭ svoj novy zamak Bieły Koviel, nie žadajučy hublać suviaź sa svaimi starymi ŭładańniami, a, mahčyma, i z kniaskim tytułam.
Pavodle apisańniaŭ, zamak byŭ zvonku pabieleny, a znutry razmalavany freskami na biblejnyja temy Strašnaha suda. U zamku Sanhuška sabraŭ vialikuju biblijateku, sam daśledavaŭ i skłaŭ siamiejny radavod, zajmaŭsia malavańniem i hraviuraj, napisaŭ niekalki relihijnych tvoraŭ.
Kafla z rodavym hierbam Sanhuškaŭ «Pahonia» ź Biełaha Koviela
Na Vałyni spakajniej
Šyman Samuel mocna ryzykavaŭ, budujučy taki hmach blizka da miažy z Maskovijaj, ale my nie majem źviestak, jak vojny siaredziny XVII stahodździa zakranuli Smalany. Zatoje dakładna viedajem, što ŭčyniła Paŭnočnaja vajna.
U 1708 hodzie Bieły Koviel zaniali šviedskija vojski pad kiraŭnictvam hienierała Habryela Ota Kanifiera, adjutanta karala Karła XII. Tahačasny haspadar Smalanaŭ Pavieł Karal Sanhuška, praŭnuk Šymana Samuela, stajaŭ na toj momant na baku pryjaznaha Šviecyi byłoha karala Stanisłava Laščynskaha, i šviedy byli ŭ zamku ŭ peŭnym sensie haściami. Tamu, vidać, dazvolili sabie krychu rassłabicca. Za što i papłacilisia.
Adnaho dnia źniadkul uźnik atrad kazakaŭ, jaki raźbiŭ šviedaŭ, uziaŭ u pałon Kanifiera i padpaliŭ zamak.
Paśla vajny Pavieł Sanhuška, padajecca, pryvioŭ zamak u paradak, ale ŭrešcie ŭsio ž vyrašyŭ pierasialacca nazad na Vałyń. Na toj momant jahony rod paradniŭsia z rodam Astrožskich i ŭ vyniku źbiehu niekalkich faktaraŭ staŭ ułaśnikam vializnych vałynskich uładańniaŭ — Astrožskaj ardynacyi.
Pavieł Sanhuška z žonkaj Barbaraj pabudavali šykoŭny pałac u Iziasłavie (ciapier Chmialnickaja vobłaść Ukrainy), haradski pałac u Hrodnie (jon zachavaŭsia da siońniašniaha dnia) i klaštar manachaŭ-kapucynaŭ u Lublinie, jaki i zrabili svaim asnoŭnym siamiejnym sklepam.
Pałac Sanhuškaŭ u Hrodnie zachavaŭsia da našych dzion. Jon byŭ pabudavany ŭ samym centry, adrazu za Faraj Vitaŭta. Fota: KROKAPP.COM
Pakinuty i razburany
Sa Smalanaŭ Sanhuški syšli, pakinuŭšy ich svaim pieryfieryjnym uładańniem. I ŭsiaho praz paŭstahodździa zamak staŭ takim, jakim jaho ŭbačyŭ mastak Juzaf Pieška. A ŭ 1820-ch hadach ruinu pradali maskoŭskamu čynoŭniku Vasiliju Siamionavu, jaki pačaŭ raźbirać jaho na cehłu, pakul nie zastałosia toje, što 1870- ch hadach ubačyŭ Napaleon Orda. Padobnuju karcinu moža ŭbačyć i sučasny turyst, pryjechaŭšy ŭ hetu pryhožuju viosku. Dziŭnym čynam akvarel Ordy nibyta zakansiervavała ruinu Sanhuškavaj viežy i ŭvieś navakolny dalahlad.
Muravanyja kaścioł Najśviaciejšaj Panny Maryi i klaštar daminikancaŭ byli pabudavanyja na hrošy Sanhuškaŭ užo paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj, kali Smalany adyšli da Rasijskaj impieryi
Kali padličyć, to atrymlivajecca, što Sanhuški pražyli ŭ Smalanach krychu bolš za 130 hadoŭ, paśla čaho viarnulisia na svaju rodnuju Vałyń. Choć pra svaje ŭschodnija ziemli nie zabyvalisia. U druhoj pałovie XVIII stahodździa Hieranim Sanhuška (syn Paŭła) zafundavaŭ praz darohu ad zamka vialiki muravany katalicki kaścioł z franciškanskim klaštaram. Na toj momant heta była ŭžo terytoryja Rasijskaj impieryi.
Šykoŭny pałac Sanhuškaŭ u Iziasłavie (Ukraina) taksama razburajecca. Fota: BBC.COM, BY OLEKSII BUKHALO
Ci budzie na što hladzieć?
Ciapier pradstaŭniki staražytnaha rodu žyvuć u Brazilii. Pavieł Sanhuška ŭznačalvaje arhanizacyju «Dom Sanhuškaŭ» u San-Paŭłu. Akurat pierad pandemijaj kavidu jon pryjazdžaŭ u Litvu i Ukrainu, dzie ahladaŭ staryja ŭładańni svajho rodu.
Adnojčy Sanhuški dajeduć i da Smalanaŭ, kab pahladzieć na vieličny napamin pra toje, jak adzin kniažacki rod nie pa svajoj voli staŭ avanpostam katalickaj cyvilizacyi na ŭschodzie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Chočacca vieryć, što tady tut jašče budzie na što hladzieć.
