«Kastuś Kalinoŭski siarod paŭstancaŭ 1863 hoda». Piotra Sierhijevič. Hrodzienski historyka-archieałahičny muziej. Fota: Wikimedia Commons
Składanaści pracesu nacyjaŭtvareńnia
Aleh Łatyšonak nahadvaje ab tym, što jašče ŭ XVII stahodździ siarod litoŭskaj šlachty zastavaŭsia papularnym mif ab jaje pachodžańni ad ahulnaha prodka Palamona, jaki nibyta prypłyŭ z Ryma i vysadziŭsia na bałckim uźbiarežžy. Niekatoryja historyki, naprykład, Maciej Stryjkoŭski, sprabavali spałučyć dva mify, zajaŭlajučy, što šlachta pachodzić ad Palamona, a narod — ad plemieni hierułaŭ, jakija adnosiacca da sarmataŭ.
Karta Jeŭrapiejskaj Sarmatyi. Hraviura Siebaśćiana Miunstera. Fota: Wikimedia Commons
Prafiesar adznačaje, što paźniej rymskaje pachodžańnie stali sabie prypisvać i polskija arystakraty. «Sabieskija, Pacy zhadali pra rymskich prodkaŭ. Heta było kruta — mieć u katalickaj dziaržavie rymskaje pachodžańnie», — kaža jon.
Vučony nie pahadžajecca i ź mierkavańniem anhlijskaha daśledčyka Cimaci Snajdera ab tym, što ŭ XVII—XVIII stahodździach sfarmavałasia rańniemadernaja nacyja elity VKŁ: «Ja nie baču ničoha takoha, bo praces byŭ pakručasty. Spačatku farmiravałasia litoŭskaja nacyja, ale paśla Maskoŭskaj vajny i Šviedskaha patopu praces pačaŭ iści ŭ kirunku ŭžo polskaj nacyi».
Łatyšonak ličyć, što faktyčna apošniaj litoŭskaj siamjoj, jakaja kiravała Vialikim Kniastvam Litoŭskim, byli Pacy. Ad taho času, jak jany stracili ŭładu, za jaje zmahalisia ŭžo nieabaviazkova tak zvanyja rody haradzielskija — heta značyć tyja, što padpisvali uniju z Polščaj i pryniali katalictva.
«Ja baču, što ŭ XVIII stahodździ ŭsio prosta išło ŭ bok polskaj nacyi. Heta było vynikam taho, što abjadnańnie «litoŭskaha» i «ruskaha» pačatkaŭ patrabavała čahości inšaha. Užo nichto nie moh jaŭna pieramahčy, tamu adbyłosia pryniaćcie polskaj movy. A kančatkovy tryumf katalictva ŭ druhoj pałovie XVII stahodździa pryvioŭ da taho, što pačali mała čym adroźnivacca ad palakaŭ», — vykazvaje svoj pohlad Łatyšonak.
Na jaho dumku, 20-ja hady XVIII stahodździa — kaniec litoŭskaha sieparatyzmu. Paśla hetaha ŭžo nijakaja surjoznaja siła nie dekłaravała takoha sieparatyzmu, a litoŭskaja šlachta stała ŭtvarać adnu nacyju z polskaj. I prytym nie tolki šlachta.
Vučony padkreślivaje, što ź jaho daśledavańniaŭ vynikaje, što i miaščanskaja elita (pryčym nie tolki ŭ Vilni, ale i ŭ Mahilovie ci Viciebsku), jak vynikaje z chronik hetych haradoŭ, u toj čas vielmi pałanizavałasia i mieła sučasnuju polskuju nacyjanalnuju śviadomaść.
Mahiloŭ. Freska karmielickaha kaścioła z panaramaj horada. Nieviadomy mastak (1765—1767). Fota: Wikimedia Commons
«Heta vielmi dziŭna hučyć, ale jany ŭžo apieravali novym, časoŭ Aśvietnictva, paniatkam nacyi. Nie naroda, a nacyi, a nacyja — heta dziaržava. Pieršy raz takoje atajasamleńnie źjaŭlajecca mienavita ŭ miaščanskich chronikach. I tut, u hetych chronikach, vyrazna vidać taki ahulnapolski patryjatyzm, asabliva ŭ mahiloŭskaj», — adznačaje Łatyšonak.
Pracesy nacyjaŭtvareńnia spynili padzieły Rečy Paspalitaj. Historyk zaŭvažaje, što nieviadoma, jak by było dalej, ci była b biełaruskaja nacyja takoju, jakoju jość, bo pracesy pałanizacyi byli vielmi chutkija i vielmi šyrokija. U toj ža čas litoŭskaja šlachta abaraniała tolki svaje tytuły. «Pra šlachtu kazali: «Szlachcic bez tytułu jak pies bez ogona» [šlachcic biez tytuła jak sabaka biez chvasta]. Tamu, kali dajšło da likvidacyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, to što jany adstajali? Tytuły, ničoha bolej», — adznačaje historyk.
Što dało XVIII stahodździe
Łatyšonak pahadžajecca z tym, što adnosna XVIII stahodździa ciažka havaryć ab niečym stanoŭčym. U toj ža čas jon adznačaje małazaŭvažny praces abjadnańnia «ruskaj» častki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
«Miaža pamiž «Litvoj» i «Biełaj Ruśsiu» raniej išła na ŭschodzie ad Minska, a tut pieraniesłasia ź Biareziny dniaproŭskaj na Biarezinu niomanskuju. I heta vyrazny praces u naratyŭnych krynicach. U toj čas ludzi «Litvu» bačać užo za Niomanam, jany ličać, što na poŭdzień ad Niomana — heta «Ruś», i nazva «Biełaja Ruś» pieranosicca ŭžo i na zachad. Taksama ŭ histaryčnych pracach zjaŭlajecca termin «kniazi litoŭskija i biełaruskija».
Heta aznačaje, što ŭžo zjaŭlajecca takaja słabaja, ale śviadomaść, što Vialikaje Kniastva Litoŭskaje dzielicca pavodle etničnaha pryncypu — na litoŭskuju i biełaruskuju častki», — raspaviadaje Łatyšonak.
Vučony havoryć, što hety praces nielha patłumačyć. Tut niejkaja tajamnica. Niezrazumieła, čamu heta adbyvałasia, niahledziačy na takija niespryjalnyja abstaviny, jak pałanizacyja šlachty i miaščanstva.
«Biełaruskaja nacyja farmirujecca ŭ XVIII stahodździ jak narod. Vidać, išli niejkija pracesy, nami jašče nie spaścihnutyja. Moža, my jašče słaba vyvučajem dastupnyja krynicy, moža, jašče mała viedajem. Ale kali paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj stvarajecca Kamisija nacyjanalnaj adukacyi, i ŭ joj zjaŭlajucca departamienty, to jany padzielenyja ŭžo pavodle etničnaha pryncypu», — kaža prafiesar.
Frahmient karty Samogitia, Lituania-Russia Bianca, Moscovia (G. Albrizzi, I. Tirion), dzie Litva (Lituania) całkam atajasamlivajecca ź Biełaj Ruśsiu (Russia Bianca), tym časam Žamojć (Samogitia) padajecca asobna ad Litvy, a Maskovija (Moscovia) — asobna ad Rusi. Vieniecyja, 1740 h. Fota: Wikimedia Commons
Łatyšonak adznačaje, što paźniej, paśla treciaha padziełu, hety praces prypyniajecca i nabyvaje zvarotny napramak: «Raniej pačali ličyć Biełaruśsiu toje, što pad Maskvoj, a tut užo ŭsiudy Litva. Paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj ruch «Rusi» na zachad spyniajecca, a «Litva» pačynaje ruchacca na ŭschod. A na zachadzie ŭžo Mickievič pra «Litvu» piša vieršy».
Pra toje, što ŭ pačatku XIX stahodździa biełarusy isnavali jak asobny narod, śviedčyć toj fakt, što ich bačyli dziekabrysty. Ale ličyli, havoryć Łatyšonak, što «nijakaj nacyi ź biełarusaŭ nie vyjdzie, najlepš ich padzialić z palakami».
Pačatki litoŭskaha i biełaruskaha nacyjanalnych ruchaŭ
Na pohlad prafiesara, u pačatku abodvuch ruchaŭ znachodzicca Vilenski ŭniviersitet. Chacia heta «davoli ćmiana». Bolš zaŭvažny litoŭski nacyjanalny ruch. Litoŭcy pieraniali ŭsie lehiendy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha: «Im nie było heta ciažka. Prosta ŭsio, što napracavana, i nie važna na jakoj movie, heta ŭsio Litva, usio naša. Prablema była tolki z polskaj movaj — jak u takich umovach adradzić litoŭskuju. Ale litoŭskaje školnictva isnavała bieśpierapynna».
Łatyšonak zhadvaje, što Kamisija nacyjanalnaj adukacyi zajmałasia navučańniem tolki katalikoŭ. Tak jak šlachta ličyła siabie litoŭcami («lićvinami»), to jany vučyli pa-litoŭsku dziaciej. Biełaruskaha školnictva faktyčna nie było. Časam moh niejki ŭnijacki śviatar vučyć pisać pa-biełarusku, ale heta byli adzinki. Nie isnavała adukacyi dla pryhonnych sialan. Tolki dźvie-try asoby (Chraptovičy, Paciei) padčas Rasijskaj Impieryi vučyli svaich sialan u škołkach.
Na dumku vučonaha, «litoŭskaja šlachta chacieła adnačasova być palakami i adčuvać svaju parodnienaść z bałckim narodam». Ale tyja, chto ŭ XIX stahodździ pačaŭ tak zvanuju «etnahrafičnuju litoŭskaść», nie chacieli być palakami i im nie było sensu być palakami ŭ Rasijskaj Impieryi. «My zabyvajemsia, u jakich abstavinach heta adbyvałasia, — zaŭvažaje Łatyšonak i tłumačyć:
— Tut byli biełaruskija hubierni, biełaruskaja šlachta. Na hetych terytoryjach zjaŭlajucca pieršyja tvory na biełaruskaj movie, aŭtaraŭ jakich my viedajem».
Vučony pryhadvaje dziejnaść manacha-daminikanca Kajatana Marašeŭskaha i adznačaje: «Usie zabyvajucca, što jon pačaŭ pisać užo pad Rasijaj. Daminikancy z Zaleśsia pad Połackam mieli na dumcy misiju pa ŭsioj Rasii i pačali da jaje rychtavacca. Pieršym krokam była biełaruskaja mova, jakaja im była bližejšaja».
Prafiesar źviartaje ŭvahu, što «Enieida navyvarat» zjaviłasia na Smalenščynie — terytoryi, jakaja pieršaj była dałučanaja da Rasii.
«U častcy, jakaja zastałasia ŭ Rečy Paspalitaj, my majem «Litvu» Mickieviča i tolki litoŭski nacyjanalny mif», — padkreślivaje vučony.
Kim byŭ Mickievič
Łatyšonak adznačaje, što dla Mickieviča «biełarusy» byli «jany». «Adziny skaz pra biełarusaŭ, jaki pachodzić ad Mickieviča, heta skaz pra «kaŭtunistych» biełarusaŭ. Dla jaho heta dobryja, nabožnyja ludzi. Ale jon ź imi siabie nie atajasamlivaŭ»,
— ličyć vučony.
Pomnik Adamu Mickieviču la siadziby Sajuza palakaŭ Biełarusi. Hrodna. Archiŭnaje fota
Na pohlad Łatyšonka, Mickievič byŭ «palakam, jaki ŭśviedamlaŭ svaje litoŭskija karani. Darečy, chiba što sapraŭdnyja, bo rehijon, ź jakoha pachodzili Mickievičy, chutčej za ŭsio, byŭ litoŭskim. Ale heta nie aznačała, što Mickieviča nie cikaviŭ los Polščy. U pieršuju čarhu cikaviŭ. A ŭžo paśla niejkija rehijanalnyja admietnaści, absalutna bałcka-litoŭskija».
Paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ
Na pohlad Łatyšonka, paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ — jaŭnaja katastrofa. Jano dało tolki Kastusia Kalinoŭskaha — adzinuju asobu, jakuju varta źviazvać ź Biełaruśsiu. Nivodzin ź jaho paplečnikaŭ paśla nie praciahnuŭ biełaruskaj spravy. Tamu, ličyć Łatyšonak,
«treba niejkim čynam (choć heta ciažka) adździalić Kalinoŭskaha ad paŭstańnia. Toje, što Kalinoŭski zrabiŭ, dla biełarusaŭ vielmi važnaje — jahonaja publicystyka».
Ale paŭstańnie, padkreślivaje prafiesar, było sucelnaj katastrofaj.
Jano vykapała vialiki roŭ pamiž katolikami i pravasłaŭnymi, zrujnavała biełaruskaje školnictva, jakoje akurat uvodziłasia.
Łatyšonak zaŭvažaje, što pra hety fakt nichto nie choča pamiatać:
«Užo byŭ vydadzieny padručnik, i školnictva biełaruskaje, možna skazać, užo było zadekretavanaje».
Prafiesar zaŭvažaje, što da paŭstańnia ŭ Rasii išoŭ vialiki praces słavianafilstva. Ukraincy hetym zmahli skarystacca i stvaryli va Ukrainie sotni škoł z navučańniem na ŭkrainskaj movie. Tak mahło być i ŭ Biełarusi.
«Ale paśla paŭstańnia byli likvidavanyja i hetyja parastki biełaruskaha školnictva. I jašče ŭkraincam rykašetam dastałosia, u ich taksama toje ŭsio zabrali», —
adznačaje prafiesar.
Vučony źviartaje ŭvahu na toje, što z-za paŭstańnia było stračana dva pakaleńni, pakul iznoŭ zjaviłasia niejkaja mahčymaść biełaruskaj dziejnaści. «Možna skazać, što ŭ 80-ja hady XIX stahodździa byŭ «Homan». Ale biełaruskija litaratary, paety byli vymušanyja zacichnuć abo byli vysłanyja ŭ Sibir. Tak što paŭstańnie dla mianie — poŭnaja katastrofa», — havoryć Łatyšonak.
Na pohlad historyka, Kastuś Kalinoŭski ŭ pieršuju čarhu nami pavažajecca za biełaruskuju publicystyku. Ale jana ŭ tyja časy nijakaha ŭpłyvu na biełarusaŭ nie mieła. Pra asobu Kalinoŭskaha zhadali tolki ŭ XX stahodździ, kali ŭžo ruch biełaruski naradziŭsia i šukaŭ sabie idejnych prodkaŭ. Ale nijakaj pierajemnaści, ličyć Łatyšonak, pamiž Kalinoŭskim i biełaruskim nacyjanalnym rucham niama.
Kim naradziŭsia i kim pamior Kastuś Kalinoŭski
Na dumku Łatyšonka, Kastuś Kalinoŭski naradziŭsia, chutčej za ŭsio, palakam. A pamiraŭ biełarusam. «Prynamsi, tak vyhladaje ź jaho piśmaŭ, — kaža vučony
i adznačaje: — U «Mužyckaj praŭdzie» ničoha biełaruskaha, aprača movy, niama. Nie chaču, kab mianie niapravilna zrazumieli, ale taksama možna ŭsie tvory Lenina na biełaruskuju movu pierakłaści i što tam budzie biełaruskaha? U «Mužyckaj praŭdzie» ideja absalutna nie biełaruskaja. Jon nie skazaŭ u joj pra «mužykoŭ-biełarusaŭ». Ideju treba pašyrać. A kali nie pašyraješ ideju «my — biełarusy», to, značyć, niama taho pašyreńnia. Dla mianie heta jaŭna.
Kastuś Kalinoŭski. Restaŭracyja partreta z dapamohaj niejrasietak
Ale vidavočna, što ŭ Kalinoŭskim adbyvaŭsia praces vyśpiavańnia. U pakazańniach i miemarandumie jon dajšoŭ da taho, što Biełaruś (jon nazyvaje jaje Litvoju) nie musić być z Polščaj. Heta absalutna niešta novaje i supiarečnaje z tym, što jon pisaŭ u «Listach z-pad šybienicy». Choć tut adzin čas. Ja dumaju, što nie pišuć apošniaha vierša dla kachanaj dziaŭčyny na čužoj movie. Heta značyć, što heta išło ad serca. Tak što, ja liču, jon vielmi chutka daśpiavaŭ. I heta vialikaja strata dla nas, što jon tak rana zahinuŭ».
Asoba hienierał-hubiernatara Muraŭjova
Mitrafan Doŭnar-Zapolski mierkavaŭ, što represii Muraŭjova vyzvalili Biełaruś ad značnaj častki polskaha elemienta i tym samym vyzvalili darohu biełaruščynie, bo asłabili «palščyznu».
Ale Łatyšonak nie zhodny z takim pohladam.
Pa słovach prafiesara, «Muraŭjoŭ uvioŭ taki režym, što zatrymaŭ krainu ŭ raźvićci na pakaleńni. Zavialikaja cana — hetaje «zmahańnie z palščyznaj».
Vučony spasyłajecca na Alaksandra Ćvikieviča, jaki piša, što zmahańnie z polskaj šlachtaj praciahvałasia niadoŭha. Jana zmahła damovicca. «Šlachta musiła być, bo Rasijskaja Impieryja była šlachieckaj impieryjaj. Pra narod jany tolki ahulna razvažali, ale nie padtrymlivali navat hetak zvanych «zachodniarusaŭ» (bo heta nie nacyja, a palityčny napramak). Siamaški, Kajałovičy prasili niejkaha ŭpłyvu na spravu biełaruščyny. Ale im hetaha nie było dadziena, — raspaviadaje prafiesar i kanstatuje: — Tamu ja ničoha dobraha ŭ hetym Muraŭjovie i depałanizacyi nie baču. Tym bolš što heta aznačała i panižeńnie kulturnaha ŭzroŭniu krain».
Čytajcie jašče:
Šlachta VKŁ pamiž rusinstvam i polskaściu
Jakimi rabami handlavaŭ Navahradak i jak na hetym azałaciŭsia
