Kali čuju frazu «Niezaležnaść na biełarusaŭ zvaliłasia ź nieba» — razumieju; toj, chto hetak kaža, nie byŭ ni na adnym sa šmattysiačnych mitynhaŭ BNF u 1988-1991 hadach, nie čytaŭ pra biełarusaŭ, što praktyčna ŭ kožnym pakaleńni na praciahu stahodździaŭ u roznyja časy zapłacili za imknieńnie da Niezaležnaści ŭłasnym žyćciom.
Kali kažuć, što Biełaruś atrymała b niezaležnaść «usio roŭna», bo «atrymali ŭsie», i što ŭ hetym niama nijakaj zasłuhi BNF na čale ź Zianonam Paźniakom, ja dumaju pra Ukrainu i pra Čechiju.
Va Ukrainie nichto z adekvatnych kamientataraŭ nie budzie asprečvać zasłuhi Viačasłava Čarnavoła i Narodnaha Ruchu ŭ zdabyćci niezaležnaści krainy. Chacia nie tolki Čarnavoł i nie tolki Ruch za jaje zmahalisia.
Abviaščeńnie niezaležnaści Čechasłavakii ŭ 1918 hodzie było častkaj pracesu raspadu Aŭstra-Vienhierskaj impieryi (jak, naprykład, i suvierenitet Vienhryi) — ale ŭ Prazie štohod adznačajuć 28 kastryčnika jak dziaržaŭnaje śviata, a Masaryku addajuć naležnaje jak zasnavalniku dziaržavy. Chacia pobač ź im byli i inšyja palityki.
I tolki biełarusy imknucca dla padziei, jakaja źjaŭlajecca dla luboj nacyi hałoŭnaj, znajści tłumačeńnie ŭ niejkich źniešnich faktarach, śpisać usio na ščaślivy źbieh akaličnaściaŭ.
Chto ž spračajecca: usio, što adbyvajecca ŭ žyćci nacyj — vynik źbiehu abstavinaŭ. Ale adnačasova — i dziejańniaŭ asobnych lidaraŭ.
Pra ŭsio heta dumajecca ŭ dni, kali svajo 80-hodździe adznačaje palityk, jaki dla biełaruskaj niezaležnaści zrabiŭ jak nichto z našych sučaśnikaŭ.
Jość nahoda zadumacca i pra asabistyja jakaści, jakija dapamahli jamu ažyćciavić hetuju misiju.
Ja b nazvaŭ try najvažniejšyja.
Pieršaje — heta zdolnaść vyłučyć hałoŭnuju metu i paśladoŭna, nie zvažajučy na niespryjalnyja źniešnija abstaviny i krytyku, časta žorstkuju, iści da jaje.
Druhaja — zdolnaść adčuć hety samy vyšejuzhadany spryjalny źbieh akaličnaściaŭ (peŭna, tut adyhryvaje rolu i intuicyja) i maksimalna efiektyŭna jaho skarystać. Najlepšy prykład — žnivień 91-ha, pra što nižej padrabiazna.
I narešcie, treciaja jakaść, jakuju Paźniaku stavili i staviać u vinu čaściej za ŭsio: maksimalna krytyčnyja adnosiny da Rasii.
Voś pra jaje chacieŭ by skazać bolš padrabiazna, bo, na majo pierakanańnie, jana adyhrała stanoŭčuju rolu ŭ dasiahnieńni Niezaležnaści.
Davodziłasia čuć, što Paźniak nibyta nie zdatny pierastupić praz asabistyja kryŭdy, daravać tym, chto kaliści abploŭvaŭ jaho za peŭnyja idei, a ciapier sam hetyja idei vyspaviadaje. Heta — niapraŭda, i ja viedaju vypadki, kali Paźniak daravaŭ ludziam dziejańni, jakija, naprykład, absalutnaja bolšaść maich siabroŭ dy znajomych nie daravali b. U hetym sensie ja b navat nazvaŭ Zianona Stanisłavaviča čałaviekam praźmierna miakkim i talerantnym, jak heta ni padasca dziŭnym tym, chto jaho słaba viedaje asabista.
Niama ŭ im i pomślivaści (adrozna ad adnaho majho znajomaha, aŭtara bliskučaj frazy «Ja čałaviek nie złapamiatny: adpomściŭ — i zabyŭ»).
Ale voś čaho Paźniak sapraŭdy nie daruje, asabliva kali havorka idzie pra palitykaŭ — heta pryjaznaha staŭleńnia da Rasii dy spadziavańnia na toje, što «Maskva nam dapamoža».
Mahčyma, takoj stupieni niepryniaćcia Rasii, jak u Paźniaka, nie było i niama ni ŭ kaho z kolki-niebudź prykmietnych asobaŭ biełaruskaha palityčnaha žyćcia za apošnija dziesiacihodździ.
I hetaja pazicyja jahonaja ŭśviadomlenaja, abumoŭlenaja asensavańniem toj niehatyŭnaj roli, jakuju Maskva adyhrała ŭ losie nacyi.
Davajcie ščyra: dla jakoj inšaj nacyi zachopnickija napady, u jakich hinuła da pałovy nasielnictva, byli b hałoŭnym, tak by mović, palityčnym, kulturnym i psichałahičnym kodam (jak dla jaŭrejaŭ — Chałakost; pamiž Izrailem i FRH narmalnyja palityčnyja dy ekanamičnyja adnosiny, ale niemahčyma ŭjavić, kab jaŭrei nazyvali niemcaŭ «bratnim narodam»).
Absalutnaja ž bolšaść nasielnictva Biełarusi što pry kamunistach, što pry Łukašenku ničoha nie viedaje, prosta nie čuła pra takija vojny Maskvy ź Biełaruśsiu, dla ich ruskija — samy što ni jość «bratni narod».
Paźniak ža pra hetuju rolu Rasii nie zabyŭsia. Nu a pamiać pra rodnaha dzieda, źniščanaha NKVDzistami, balić u im ź dziacinstva. I tamu Rasija, Maskva dla jaho — absalutnaje zło.
(Tut zaŭvažu, što majecca na ŭvazie Rasija jak dziaržava, jak impieryja, i ruskija jak nośbity impierskaj ideałohii, a nie etničnaje pachodžańnie. Viadoma, što na pramym teleefiry ŭ časie prezidenckich vybaraŭ 1994 hoda, adkazvajučy na pytańnie pra staŭleńnie da etničnych ruskich, Paźniak skazaŭ, što choča, kab ruskija adčuvali siabie ŭ Biełarusi lepiej, čym u Rasii).
I na maich vačach adbyłasia padzieja, kali jana adyhrała dla Biełarusi losavyznačalnuju rolu.
Maju na ŭvazie hałasavańnie za Niezaležnaść na siesii Viarchoŭnaha Savieta 25 žniŭnia 1991 hoda.
Ale spačatku kolki słovaŭ pra kantekst. Sama siesija, nahadaju, była sklikanaja na patrabavańnie deputataŭ apazicyi BNF na čale z Paźniakom — i daloka nie adrazu ŭdałosia pierakanać staršyniu VS Mikałaja Dziemiancieja i členaŭ Prezidyuma VS heta zrabić.
Deputaty BNF za dvoje sutak padrychtavali pakiet zakonaprajektaŭ dla abviaščeńnia Niezaležnaści (bolš za dvaccać), samym hałoŭnym ź jakich było nadańnie Dekłaracyi ab suvierenitecie statusu kanstytucyjnaha zakonu.
Prezidyum ža VS vynosiŭ tolki dva pytańni, jakija ŭ pačatku siesii, 24 žniŭnia, pradstaŭlaŭ pieršy namieśnik staršyni VS Stanisłaŭ Šuškievič: «Ab ciakučym momancie» i… «Ab prajekcie Sajuznaha dahavora». I — ni słova pra Niezaležnaść.
Bolš za toje. Heta moža ŭsprymacca niečakana dla tych, chto nie viedaje, ale Šuškievič u pieršy dzień siesii adnaznačna niehatyŭna ŭspryniaŭ prapanovu Apazicyi BNF ab nadańni Dekłaracyi statusu kanstytucyjnaj siły, navat nazvaŭ jaje «nonsensam». Takoje staŭleńnie nie było navinoj: jašče raniej jon acaniŭ našuju prapanovu ab uviadzieńni ŭłasnych hrošaj jak «drenny žart». U hetym moža pierakanacca kožny, chto pračytaje stenahramy siesij VS albo presu tych časoŭ.
Na nastupny dzień siesii, ranicaj 25 žniŭnia, u Avalnaj zali adbyłasia nadzvyčajnaja padzieja. Na trybunu pajšoŭ pieršy sakratar CK KPB Małafiejeŭ. Jon nie byŭ deputatam VS BSSR, ale byŭ narodnym deputatam SSSR, i pavodle rehłamientu mieŭ prava na vystup. Adnak mienavita jon najbolš aktyŭna z usich členaŭ Palitbiuro CK KPSS padtrymaŭ putčystaŭ i najbolš apantana patrabavaŭ viarnucca da faktyčna stalinskich mietadaŭ.
My paŭskokvali ź miescaŭ i fizična sahnali Małafiejeva z trybuny.
Siesija tranślavałasia ŭ pramym efiry telebačańnia i radyjo. Kab zrazumieć efiekt, prapanuju ŭjavić, što ciapier, u časie «ŭsiebiełaruskaha narodnaha schodu», na vačach usich čynoŭnikaŭ, usich siłavikoŭ i ŭsiaho naroda Biełarusi dziasiatak deputataŭ zhaniajuć Łukašenku z trybuny i toj, jak pabity, placiecca na svajo miesca.
Toje było i psichałahičnaje, i palityčnaje fijaska faktyčnaha kiraŭnika respubliki, kamunista №1, a pa sutnaści — krach usioj kampartyi. Dziemianciej adrazu abviaściŭ pierapynak, a paśla pierapynku padaŭ u adstaŭku. Dalej siesiju vioŭ Šuškievič.
Nam udałosia ŭklučyć pytańnie ab abviaščeńni Niezaležnaści ŭ paradak dnia. Paŭpłyvali na heta i padziei za miežami Biełarusi: Viarchoŭnaja Rada Ukrainy pryniała Akt ab Niezaležnaści, a Harbačoŭ raspuściŭ KPSS. Varta pryznać, što i Šuškievič źmianiŭ svajo staŭleńnie: ciapier jon padtrymlivaŭ ideju nadańnia Dekłaracyi statusu kanstytucyjnaha zakonu.
Apošni faktar (rospusk KPSS) dla bolšaści deputataŭ-kamunistaŭ, jakija składali ŭ parłamiencie bolšaść, važyŭ bolej, čym padzieja ŭ Kijevie: ich rodnaja partyja źnikała. Ale z druhoha boku, nienavisny im Harbačoŭ hublaŭ upłyŭ. I adnačasova prezident Rasii Jelcyn nie pahražaŭ ni sudom nad kamunistami, ni lustracyjaj, dy i ŭ asiarodku namienkłatury ŭsprymaŭsia chacia i buntarom, ale «svaim» (a što buntar — dyk heta baraćba za ŭładu, sprava dla kamunistaŭ zvykłaja i całkam apraŭdanaja).
Pazicyja Šuškieviča jak viadoŭcy siesii była, biezumoŭna, istotnaj, ale toj ža namienkłaturnaj deputackaj bolšaściu jon nie ŭsprymaŭsia jak aŭtarytetnaja dla ich fihura. Dy i jašče ŭčora jon kazaŭ supraćlehłaje. Šuškievič naŭprost daŭ zrazumieć, što nie ŭpeŭnieny, što vynik hałasavańnia budzie stanoŭčy.
Jon mieŭ racyju: pa maich asabistych tahačasnych adčuvańniach, u pytańni niezaležnaści parłamienckaja bolšaść padzialiłasia pryblizna napałovu.
I voś tady słova ŭziaŭ Paźniak.
Mnie ŭžo davodziłasia ŭ knizie «Dzievianosta pieršy» apisvać uražańnie ad hetaj pramovy, jakaja hučała ŭ absalutnaj, miortvaj cišyni. Nahetulki absalutnaj, što da hetaha času ŭ vušach staić niejki techničny skryp telekamiery ŭ supraćlehłym baku Avalnaj zali.
Ašałamlalny efiekt pramovy palahaŭ u tym, što Paźniak abrynuŭsia na, biassprečna, samuju papularnuju ŭ tyja dni asobu, fiejeryčnaha pieramožcu putčystaŭ — na Barysa Jelcyna. Jelcyn usprymaŭsia jak harant niezvarotnaści demakratyčnaha pracesu. I nie tolki ŭ Rasii i ŭ śviecie, ale i ŭ Biełarusi.
Paźniak ža davodziŭ, što Jelcyn pa svajoj sutnaści impierac, što jahonaja palityka ŭ dačynieńni da Biełarusi budzie mieć impierski charaktar, što jon budzie kiravacca vyklučna intaresami Maskvy i raściśnie kožnaha, chto ŭstanie na jahonym šlachu.
Hetaha deputaty-kamunisty ad Paźniaka nie čakali. I nie tolki jany.
«Boža moj, što jon kaža, jon ža siabie zakopvaje!» — dumaŭ ja. I chaj darujuć mnie maje kalehi pa Apazicyi BNF, siońnia jany mohuć kazać roznaje, ale pierakanany: nichto z nas na takuju pramovu nie advažvaŭsia b, navat kali b byŭ zdolny pazbycca ŭdziačnaści Jelcynu za jahonuju rolu ŭ pieramozie nad putčystami. Nie kažu ŭžo pra toje, što nichto z nas nie mieŭ taho aŭtarytetu (navat u palityčnych apanientaŭ), jak Paźniak.
Adrazu paśla lidara BNF vystupili Kiebič, kiraŭniki rehijonaŭ, jakija zaklikali padtrymać prapanovu Paźniaka, i ŭ 20 hadzinaŭ z chvilinami Biełaruś z respubliki pieratvaryłasia ŭ de-jure niezaležnuju krainu.
Prykmietna, što prahnoz Paźniaka spraŭdziŭsia ŭžo praź niekalki dzion: u kancy žniŭnia Jelcyn vusnami svajho pres-sakratara pryhraziŭ respublikam, što kali jany nie spyniać praces suvierenizacyi, Rasija vystavić da ich terytaryjalnyja pretenzii. Hetaja naskroź impierskaja zajava «vialikaha demakrata» čamuści nie była zaŭvažanaja palitykami Zachadu i nie naściarožyła ich.
Takim čynam, hłybokaje pierakanańnie Paźniaka ŭ tym, što z Maskvy nielha čakać ničoha dobraha, ni ad kaho i nikoli, adyhrała svaju stanoŭčuju rolu.
Nu a dalej možna zrabić toje, što akademičnaja histaryčnaja navuka nastojliva adviarhaje, ale što časam karysna dla razumieńnia značeńnia peŭnaj padziei ci peŭnaj asoby.
Maju na ŭvazie pytańnie — «Što było b, kali b…?».
Pasprabujem, umoŭna, ujavić chadu historyi biez asoby Zianona Paźniaka.
Kali navat nie ŭzhadvać Kurapaty i stvareńnie Biełaruskaha Narodnaha Frontu, a prosta pačać z nadzvyčajnaj siesii VS 24—25 žniŭnia 1991-ha, dyk rola Paźniaka ŭ abviaščeńni Niezaležnaści vyhladaje nie prosta vyklučnaj, jana — vyznačalnaja.
Maju na ŭvazie nie tolki jahonuju pramovu pierad hałasavańniem — samoj siesii mahło i nie być. Zusim nie fakt, što deputatam BNF biez Paźniaka ŭdałosia b damahčysia jaje sklikańnia. Kažu heta nie abstraktna, a hruntujučysia na realnym dośviedzie: za piać miesiacaŭ da Siesii Niezaležnaści, u krasaviku 91-ha, kali Paźniak byŭ u ZŠA, nam tak i nie ŭdałosia pierakanać Prezidyum VS sklikać siesiju. A tady na płoščy pierad Domam uradu, nahadaju, stajała da 100 tysiač strajkoŭcaŭ.
Tym, chto kaža, što Biełaruś u 91-m rana ci pozna była b vymušanaja niezaležnaść abviaścić i ŭ jakaści arhumienta śćviardžaje, što «hetak zrabili ŭsie», nahadaju; my — toj narod, dzie vielmi časta byvaje nie «jak u va ŭsich».
Nivodnaja z postsavieckich respublik nie viarnuła savieckija simvały. Nivodnaja z postsavieckich respublik nie prahałasavała za čałavieka, jaki źniščeńnie niezaležnaści dekłaravaŭ svajoj pryjarytetnaj metaj. Nivodnaja z postsavieckich respublik nie admoviłasia ad statusu movy tytulnaj nacyi jak adzinaj dziaržaŭnaj. Prykłady možna doŭžyć.
Nie baču pryčynaŭ, pa jakich, kali b nie Siesija Niezaležnaści i nie 25 žniŭnia 1991, Biełaruś była b niezaležnaj krainaj.
Padpisańnie Biełaviežskich pahadnieńniaŭ u śniežni? Ich časta ŭzhadvajuć tyja, chto imkniecca prynizić značnaść 25 žniŭnia: maŭlaŭ, tady niezaležnaść była tolki abvieščanaja, a realna jana pačałasia tolki paśla Viskuloŭ.
Heta padmiena paniaćciaŭ i prymityŭnaje spraščeńnie: nidzie i nikoli praces suvierenizacyi nie adbyvajecca ŭ adzin dzień.
Ale sprava ŭ tym, što i padpisańnia ŭ Viskulach nie było b. Dziemianciej šmatkroć kazaŭ, što, adrozna ad Šuškieviča, nikoli nie pastaviŭ by svoj podpis. Kožny były deputat paćvierdzić, što tut Mikałaj Ivanavič nie chłusiŭ.
Raju padumać i nad nastupnym całkam vierahodnym siužetam. Jak viadoma, u Viskuli byŭ zaprošany i Nazarbajeŭ, i navat vylecieŭ tudy. Ale pryziamliŭsia ŭ Maskvie — aficyjna, na dazapraŭku samalota. Nasamreč — dla razmovy z Harbačovym, jaki abiacaŭ jamu pasadu premjer-ministra ŭ «abnoŭlenym Sajuzie». U vyniku ŭ Viskulach chitravumny budučy jełbasy tak i nie źjaviŭsia.
Niezaležnaść Kazachstan abviaściŭ tolki 16 śniežnia, kali ŭžo stała zrazumieła, što krach impieryi — praces niezvarotny.
Heta paćviardžaje, što Nazarbajeŭ byŭ za zachavańnie impieryi, spadziejučysia zaniać u joj druhuju (a paźniej, mahčyma, i pieršuju) pasadu.
I voś ciapier ujavicie, što Biełaruś i Kazachstan (jadziernyja respubliki, miž inšym), nie abviaściŭšy niezaležnaść, padtrymlivajuć «sajuzny centr» u asobie Harbačova. Hetak ža, jak padtrymlivajuć jaho ZŠA i inšyja viadučyja zachodnija krainy.
Nie varta zabyvacca, što ZŠA nie pryznali niezaležnaść byłych savieckich respublik (za vyklučeńniem Bałtyi) navat paśla Viskuloŭ. Jany zrabili heta tolki paśla dobraachvotnaj adstaŭki Harbačova, u apošnija dni śniežnia.
Kaniečnie, histaryčnyja pracesy — vynik spałučeńnia šmat jakich faktaraŭ, pieraplacieńnia zakanamiernaściaŭ i vypadkovaściaŭ, dziejańniaŭ vialikich hramadzianskich supolnaściaŭ, cełych narodaŭ i vysiłkaŭ asobnych ludziej. Mohuć mieć vyrašalnaje značeńnie drobnyja, zdavałasia b, padziei — i minimalna ŭpłyvać hłabalnyja źjavy. Tak, šmat chto z vajennych historykaŭ sychodziacca ŭ mierkavańni, što kali b nie niaspynny doždž, jaki ŭtvaryŭ ziemlanoje miesiva i zrabiŭ niemahčymaj mabilnaść vojskaŭ Napaleona ŭ bitvie pry Vaterłoo, — vynik moh by inšy, i tady historyja Jeŭropy mahła b pajści inakš. Padobnych vypadkaŭ možna pryvieści bieźlič, jak i, naadvarot, prykładaŭ šancavańnia.
Ale historyju nie pierapišaš.
I zastajecca faktam, što pieršym u najnoŭšaj historyi Biełarusi publična i ŭ jakaści palityčnaj mety dasiahnieńnie Niezaležnaści ŭźniaŭ Zianon Paźniak, i što kirujemy im Biełaruski Narodny Front hetaj mety dasiahnuŭ.
I vydalić heta z historyi nacyi niemahčyma.
